Obraz „Konstytucja 3 Maja 1791 roku” to jedno z ostatnich wielkich dzieł Jana Matejki – malarza, którego twórczość ukształtowała wyobraźnię historyczną pokoleń Polaków. Ukończony w 1891 roku, w setną rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja, obraz ten jest nie tylko artystycznym arcydziełem, ale i świadectwem patriotyzmu oraz wyrazem wiary w odrodzenie Polski, która wówczas jeszcze nie istniała na mapie Europy.
Kontekst historyczny i cel dzieła:
Matejko tworzył swoje dzieła w czasach zaborów. Polska była podzielona między trzech zaborców, ale pamięć o dawnej świetności i walce o niepodległość była żywa. Konstytucja 3 maja – pierwsza w Europie i druga na świecie ustawa zasadnicza – symbolizowała próbę naprawy państwa i ratowania suwerenności. Obraz miał więc nie tylko dokumentować, ale również inspirować – był wyrazem nadziei i dumy narodowej.
Scena i postacie:
Obraz przedstawia moment triumfalnego pochodu posłów i zwolenników Konstytucji ulicami Warszawy po jej uchwaleniu. Centralną postacią jest marszałek Sejmu Wielkiego – Stanisław Małachowski, niesiony na rękach przez entuzjastyczny tłum, z egzemplarzem Konstytucji w dłoni. Obok niego widzimy m.in. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Hugo Kołłątaja, Ignacego Potockiego, a także licznych anonimowych obywateli – duchownych, mieszczan, wojsko – symbol jedności społecznej.
Anegdoty i ciekawostki:
Matejko, znany z obsesyjnej dbałości o detale, potrafił miesiącami studiować źródła, szkice i stroje z epoki. Jedną z anegdot związanych z tym obrazem jest historia o tym, jak artysta długo nie mógł znaleźć modela o odpowiednim wyrazie twarzy do postaci Małachowskiego. Ostatecznie za wzór posłużył mu… jeden z urzędników krakowskiego magistratu, którego Matejko przypadkiem spotkał na ulicy.
Innym ciekawym wątkiem jest to, że mimo iż obraz miał charakter patriotyczny, jego odbiór nie był jednoznacznie pozytywny. Krytykowano go za "zbytnią teatralność" oraz za idealizowanie postaci historycznych. Matejko, który był wówczas u szczytu sławy, nie przejął się krytyką – wierzył, że jego misją jest budowanie dumy narodowej poprzez sztukę.
Losy obrazu:
Dzieło zostało podarowane przez Matejkę narodowi polskiemu. Obecnie znajduje się w zbiorach Zamku Królewskiego w Warszawie. Jest nie tylko stałym elementem ekspozycji, ale i ważnym punktem edukacyjnym – odwiedzany przez tysiące uczniów i turystów rocznie.